Zelden zulke lekkere chocola gegeten als eind jaren zeventig in Rhodesië. Het land had te maken met sancties vanwege het eenzijdige uitroepen van de onafhankelijkheid en kon geen chocola invoeren, dus gingen de bewoners het zelf maken.
Bij sancties zie je vaker dat het tegendeel wordt bereikt van wat de bedoeling was. In plaats van een land op de knieën te krijgen (economisch, militair, politiek) zoekt het zijn eigen weg. Sancties maken inventief.
Neem Rusland. Tot de oorlog in Oekraïne frameden de media de Russische economie als niet groter dan die van Spanje. Nu is het ineens de elfde economie ter wereld, die vooralsnog de sancties weet te omzeilen. Zwakheden als afhankelijkheid van gas en olie werden omgezet in kracht. Energie bleek een economisch wapen te zijn. Na de Europese boycot werden voor gas en olie alternatieve afzetmarkten gevonden in onder andere India en Turkije. In een oude Renaultfabriek begonnen de Russen met de productie van auto’s van het merk Moskvitsj, waarvan de laatste in 2002 van de band was gelopen.
Na een aanvankelijke dip als gevolg van de sancties herstelde de Russische handel zich snel. Moskou paste zich aan de westerse sancties aan door grote financiële reserves op te bouwen, zelfvoorziening in de landbouw te bevorderen, de industrie te versterken en alternatieve betalingssystemen op te zetten. Sancties wist Moskou te omzeilen dankzij sluiproutes via China, Turkije en de staten met namen eindigend op stan. Dat grote bierbrouwers en tabaksconcerns zich op papier terugtrokken maar in feite bleven, was ook behulpzaam.
De bevolking werd waar nodig tevredengesteld met hogere salarissen, uitkeringen of een bontjas. Als tevredenstellen al nodig was. In grote delen van het land hebben bewoners geen idee wat er in het verre Moskou gebeurt en laten ze de ontwikkelingen gelaten over zich heen komen. Voor zover ze al niet gehersenspoeld zijn en murw gemaakt door de propaganda: ‘strijd tegen het nazisme!’ Geluk bij een ongeluk: dankzij een goede graanoogst bleven de voedselprijzen laag.
Sancties hebben, kortom, zelden het beoogde effect. Voorbeelden zijn Iran en Noord-Korea. Iran ging nog noester werken aan een atoombom en stelde zich harder op tegenover het Westen dan ooit. Ondanks sancties bouwde Noord-Korea een raketarsenaal op waarmee zelfs Amerika kan worden bestookt. Als resultaat van succesvolle sancties wordt soms het einde van het apartheidsregime in Zuid-Afrika genoemd. Maar de kans is groot dat dat zonder de sancties ook wel ingestort zou zijn.
Bij het opleggen van sancties is het vooreerst de vraag wat het doel is en wat de gevolgen zijn. Zijn de maatregelen bedoeld als straf- en drukmiddel? Om een regime op de knieën te krijgen of een economie te treffen? Zo ja, wat betekent dat in de praktijk en hoe groot is de kans dat ze ook zo werken? En is een land – Rusland – niet veel te omvangrijk om sancties effectief te laten zijn? Wat zijn de gevolgen voor de burgers? Worden die getroffen, of lukt het ze om er chocola van te maken?